Có một đặc điểm mà tôi thấy lặp đi lặp lại ở người Việt, từ thành phố đến nông thôn, từ công sở đến mạng xã hội: đó là nhu cầu được hoà nhập, được chấp nhận, được yêu mến – đôi khi bằng mọi giá. Điều này không sai. Con người vốn là sinh vật xã hội, chúng ta ai cũng muốn thuộc về một cộng đồng nào đó. Nhưng ở Việt Nam, tâm lý “sống cho vừa lòng người khác” đã trở thành một chiếc lồng vô hình, kìm hãm cá nhân phát triển và đè nặng lên tinh thần tự do tư duy.
Tôi từng hỏi một bạn nhân viên trẻ tại sao cậu ấy không theo đuổi ý tưởng riêng của mình. Cậu trả lời: “Em cũng muốn lắm, nhưng mọi người xung quanh bảo mạo hiểm quá. Bố mẹ em thì sợ em khổ. Bạn bè thì nói đừng có làm màu.” Câu trả lời đó khiến tôi suy nghĩ rất lâu. Trong nhiều xã hội, việc dấn thân, thử nghiệm và thất bại được coi là một phần bình thường của cuộc sống. Nhưng ở Việt Nam, chỉ cần bạn khác đi một chút – bạn sẽ bị hỏi, bị chê, bị soi. Và vì không muốn bị đánh giá, nhiều người chọn cách an toàn: sống giống như những người xung quanh, nói những điều được chấp nhận, làm những việc dễ được khen.
Sự đồng thuận tập thể – thay vì khuyến khích đa dạng – lại trở thành tiêu chuẩn mặc định. Người ta hỏi: “Mọi người nghĩ sao?”, trước khi tự hỏi: “Tôi thực sự nghĩ gì?”. Người ta mặc định rằng nếu đa số làm như vậy, thì chắc là đúng. Hậu quả là cả xã hội bị cuốn vào một vòng lặp tư duy đám đông – nơi người ta không còn biết đâu là lựa chọn của bản thân, đâu là ảnh hưởng từ số đông.
Trên mạng xã hội, hiệu ứng này càng rõ rệt. Một bài viết có hàng ngàn lượt thích sẽ khiến người khác tin rằng nó “đúng”, dù nội dung có khi rất hời hợt hoặc sai lệch. Nhiều người chia sẻ không phải vì họ tin, mà vì họ không muốn bị đứng ngoài. Trong các cuộc tranh luận, ít ai dám nêu quan điểm trái chiều, vì sợ bị công kích, sợ bị gọi là “lập dị” hay “ngược dòng”. Và thế là, tư duy độc lập chết dần trong im lặng.
Tôi từng chứng kiến một sinh viên xuất sắc, có tư duy phản biện rất tốt, từng ấp ủ ý tưởng khởi nghiệp về giáo dục. Nhưng chỉ sau vài lần chia sẻ với bạn bè và bị chế nhạo, cậu ta gấp lại giấc mơ, chọn làm công việc ổn định trong một công ty lớn. Khi tôi hỏi lại, cậu chỉ cười: “Chắc em không hợp với mạo hiểm.” Nhưng tôi biết, điều cậu ấy không hợp – chính là sự cô đơn khi đi ngược dòng.
Chúng ta không thể đổi mới nếu ai cũng chỉ làm điều giống nhau. Chúng ta không thể tự do nếu luôn bị chi phối bởi cái nhìn của người khác. Và chúng ta không thể sống trọn vẹn nếu mỗi bước đi đều phải chờ xem người khác có đồng tình hay không.
Người Việt cần học lại một điều tưởng như rất nhỏ, nhưng lại rất lớn: sự can đảm để là chính mình. Can đảm để nói “Tôi không nghĩ như vậy.” Can đảm để chọn một con đường khác, dù biết sẽ cô đơn. Can đảm để theo đuổi một đam mê, dù bị người thân nghi ngờ. Can đảm để sống một cuộc đời do mình chọn, chứ không phải do xã hội định đoạt.
Vì cuối cùng, sống cho vừa lòng người khác – không phải là sống. Đó chỉ là một hình thức tồn tại, nhạt nhoà, mệt mỏi, và đầy tiếc nuối.
Rất thú vị