Tôi từng phỏng vấn một ứng viên Việt Nam rất xuất sắc: bằng cấp tốt, kinh nghiệm dày, tiếng Anh lưu loát, tự tin và nhiệt huyết. Nhưng khi tôi hỏi anh một câu đơn giản: “Nếu một đồng nghiệp bất đồng quan điểm với anh về một kế hoạch, anh sẽ xử lý ra sao?” – câu trả lời là: “Tôi sẽ tránh va chạm. Tôi không thích tranh cãi. Tôi cảm thấy rất khó chịu khi bị người khác chỉ trích.” Lúc đó, tôi biết: anh ấy chưa sẵn sàng để làm việc trong một môi trường toàn cầu.
Đây không phải là trường hợp cá biệt. Tôi đã gặp rất nhiều người Việt thông minh, tử tế, có năng lực – nhưng lại vấp ngã trong những tình huống mà cảm xúc lấn át lý trí. Tư duy cảm tính là một cái bẫy nguy hiểm: nó khiến người ta phản ứng thay vì suy xét, nổi nóng thay vì phân tích, và im lặng thay vì đối thoại. Cảm tính có thể là một phần của con người, nhưng nếu để nó dẫn dắt mọi quyết định, nó sẽ khiến cả người thông minh nhất cũng đánh mất cơ hội.
Tư duy cảm tính thể hiện rất rõ trong cách người Việt xử lý xung đột. Thay vì ngồi lại, tách vấn đề khỏi cảm xúc, và thảo luận lý lẽ, nhiều người chọn cách né tránh, dồn nén, hoặc bùng nổ theo kiểu cá nhân. Đối đầu bị coi là tiêu cực, còn im lặng lại được ngầm hiểu là khôn ngoan. Nhưng khôn ngoan không phải là không nói gì – mà là biết nói đúng lúc, đúng cách, với đúng mục tiêu.
Ở phương Tây, tư duy lý tính được đào tạo từ rất sớm. Trẻ em học cách phản biện mà không bị mắng là hỗn. Chúng được dạy cách phân biệt giữa tôi không đồng ý với bạn và tôi không thích bạn. Ở Việt Nam, ranh giới đó thường bị xoá nhoà. Một lời góp ý dễ bị hiểu là xúc phạm. Một phản biện nhẹ nhàng có thể dẫn tới cảm giác bị tấn công cá nhân. Và điều này cản trở tư duy trưởng thành.
Tôi từng làm việc trong một dự án tại TP.HCM, nơi có hai quản lý giỏi nhưng không ưa nhau. Thay vì trực tiếp đối thoại và phân chia trách nhiệm, họ để những bất mãn âm ỉ, truyền qua lời nói mỉa mai, ánh mắt lạnh nhạt, và cuối cùng là kéo theo cả đội nhóm vào một bầu không khí đầy căng thẳng. Dự án trễ tiến độ, tinh thần sụt giảm. Khi tôi hỏi tại sao họ không nói chuyện rõ ràng với nhau, câu trả lời là: “Tôi không cảm thấy thoải mái khi phải đối diện. Tôi thấy sợ bị hiểu lầm.”
Sợ bị hiểu lầm. Sợ làm mất lòng. Sợ người khác giận. Sợ bị đánh giá. Tất cả những nỗi sợ đó không đến từ lý trí – mà đến từ cảm tính. Và khi cảm tính là người lái xe chính, con đường phía trước luôn mù mờ.
Tư duy cảm tính cũng ảnh hưởng đến cách người Việt ra quyết định. Khi chọn trường, chọn ngành, chọn công việc, nhiều người không dựa vào phân tích logic, không tìm hiểu kỹ thị trường, không đánh giá rủi ro – mà làm theo “cảm giác”, hoặc lời khuyên của người thân. Tôi từng hỏi một bạn trẻ: “Vì sao em chọn ngành này?” – Em trả lời: “Em thấy bạn em học ngành này, nên em học theo. Với lại ba mẹ em cũng nói ngành này ổn.”
Cảm xúc có thể là nguồn năng lượng mạnh mẽ để bắt đầu một hành trình. Nhưng để đi xa, bạn cần la bàn của lý trí. Nếu không, bạn sẽ cứ rẽ trái, rẽ phải, quay đầu liên tục – vì cảm xúc mỗi ngày một khác, còn thực tế thì không chờ bạn ổn định tâm lý mới hiện ra.
Tư duy cảm tính không phải là thứ bạn có thể loại bỏ hoàn toàn – và cũng không nên. Nó khiến bạn nhân văn, biết cảm thông, sống có chiều sâu. Nhưng nếu không kiểm soát, nó sẽ khiến bạn dễ bị tổn thương, dễ nóng vội, dễ tự ái, và đặc biệt dễ bị thao túng bởi những người biết cách khai thác cảm xúc của bạn.
Tôi từng làm việc với một lãnh đạo người Đức – một người cực kỳ điềm tĩnh. Khi nhóm họp xảy ra bất đồng căng thẳng, ông không bao giờ phản ứng ngay. Ông hỏi lại, kiểm tra dữ kiện, phân tích từng tình huống, rồi đưa ra kết luận. Tôi hỏi ông: “Sao ông không bực?” – Ông nói: “Tôi có cảm xúc. Nhưng nếu tôi dùng cảm xúc để ra quyết định, tôi sẽ là rủi ro cho cả tổ chức này.”
Người Việt sẽ trưởng thành rất nhanh nếu biết tách biệt cảm xúc cá nhân khỏi việc xử lý vấn đề. Hãy học cách đặt câu hỏi:
- Điều tôi đang cảm thấy, có thật sự là sự thật không?
- Quyết định này có dựa trên dữ kiện hay chỉ vì tôi đang giận, buồn, tự ái?
- Người kia có thật sự tấn công tôi, hay chỉ đang góp ý?
Cảm tính khiến bạn sống thật. Nhưng lý trí giúp bạn sống đúng. Người thành công nhất mà tôi từng gặp, là người biết dùng cảm xúc để kết nối – nhưng dùng lý trí để hành động. Họ có thể giận, nhưng không trả đũa. Họ có thể buồn, nhưng vẫn đưa ra quyết định chính xác. Họ có thể cảm thấy bị tổn thương, nhưng không vì thế mà từ bỏ điều đúng đắn.
Tư duy cảm tính là một cái bẫy. Và chỉ khi bạn nhận ra, bạn mới có thể thoát khỏi nó – để sống một cuộc đời không bị dẫn dắt bởi tâm trạng, mà được dẫn lối bởi giá trị, lý trí và bản lĩnh thật sự.
