Có một sự thật mà tôi quan sát thấy khá phổ biến trong nhiều công ty Việt Nam: những người trẻ, tài năng, có tư duy đổi mới thường bị chặn đứng bởi chính cấp trên của họ. Không phải vì ý tưởng của họ kém, mà vì chúng đụng chạm đến thói quen, cái tôi, và “vùng an toàn” của sếp. Trong một môi trường mà sự tôn ti trật tự được đặt nặng hơn hiệu quả công việc, tài năng thường không được nuôi dưỡng, mà bị “chôn sống” một cách lặng lẽ.
Tôi từng nghe một nhân viên trẻ tâm sự: “Ở đây, sáng tạo không phải là một giá trị, mà là một sự phiền phức.” Câu nói ấy khiến tôi chua xót, bởi nó phản ánh đúng thực tế. Nhiều bạn trẻ Việt Nam thông minh, nhạy bén, học hỏi nhanh, nhưng sau vài năm đi làm, họ trở nên trầm lặng, thụ động, chỉ còn biết gật đầu và làm theo. Không phải vì họ không còn ý tưởng, mà vì họ hiểu rằng có ý tưởng cũng chẳng đi đến đâu. Văn hóa cấp trên trong nhiều công ty Việt Nam đã tạo ra một vòng luẩn quẩn: nhân viên giỏi thì không được lắng nghe, nhân viên kém thì yên vị trong sự phục tùng.
Ở các công ty đa quốc gia, đặc biệt trong môi trường cạnh tranh toàn cầu, điều này rất khác. Người quản lý giỏi không phải là người biết tất cả, mà là người biết khai thác trí tuệ tập thể. Một ý tưởng nhỏ từ nhân viên mới cũng có thể mở ra một cải tiến lớn, và quản lý sẽ được đánh giá cao hơn khi biết cách biến ý tưởng đó thành kết quả. Ở Việt Nam, nghịch lý là: càng nhiều năm kinh nghiệm, nhiều sếp càng nghĩ rằng mình nắm hết mọi câu trả lời.
Case Study: Công ty dịch vụ khách hàng
Tại một công ty dịch vụ khách hàng ở Hà Nội, một nhân viên trẻ đề xuất cải tiến quy trình xử lý khiếu nại. Thay vì bắt khách hàng phải chờ đợi từ 2–3 ngày để có phản hồi chính thức, anh nghĩ ra cách sử dụng một hệ thống phản hồi nhanh: trong vòng 2 giờ, nhân viên phải liên hệ lại với khách, không cần giải quyết ngay nhưng ít nhất phải thừa nhận vấn đề và đưa ra bước tiếp theo.
Ý tưởng này có vẻ rất hợp lý. Nó không hề phá vỡ quy trình, chỉ thêm một bước nhỏ để tăng trải nghiệm khách hàng. Nhưng khi trình bày với cấp trên, anh bị gạt đi thẳng thừng:
“Tôi đã làm dịch vụ khách hàng 20 năm rồi, cách cậu nói chỉ là lý thuyết. Cứ theo quy trình hiện tại.”
Kết quả, ý tưởng rơi vào quên lãng. Nhân viên trẻ đó sau vài lần thất vọng đã thôi không đóng góp nữa, chọn cách làm việc an toàn.
Sáu tháng sau, một đối thủ nước ngoài tham gia thị trường. Họ áp dụng chính xác mô hình phản hồi nhanh – thậm chí còn mạnh mẽ hơn, có hệ thống chatbot để trả lời ngay trong vài phút. Khách hàng nhanh chóng nhận thấy sự khác biệt và đổ sang dịch vụ của đối thủ. Lúc này, công ty mới loay hoay thay đổi, nhưng đã quá muộn. Cơ hội đi trước đã vuột mất, chỉ vì cái tôi của một cấp trên.
Góc nhìn của tôi
Văn hóa cấp trên kiểu “tôi đúng vì tôi là sếp” là một trong những rào cản lớn nhất của sự phát triển trong công sở Việt Nam. Nó làm chảy máu chất xám ngay trong nội bộ. Người trẻ thì dần nguội lạnh, không còn khát vọng cải tiến. Người tài năng thì tìm đường ra nước ngoài hoặc sang công ty nước ngoài, nơi họ được lắng nghe và có cơ hội thử nghiệm.
Điều đáng sợ nhất không phải là ý tưởng bị từ chối, mà là một thế hệ nhân viên mất niềm tin rằng ý tưởng của họ có giá trị. Đó là cái chết thầm lặng của sự sáng tạo trong môi trường công sở.
Một công ty muốn cạnh tranh quốc tế không thể chỉ dựa vào sự phục tùng. Phục tùng có thể giúp duy trì ổn định, nhưng không bao giờ tạo ra bứt phá. Đổi mới chỉ nảy sinh khi mọi cấp bậc trong tổ chức đều có thể góp tiếng nói.
Ở những quốc gia như Philippines, tôi từng thấy cảnh nhân viên mới chỉ làm vài tháng đã dám phản biện với quản lý ngay trong một cuộc họp, và thay vì bị mắng, họ được cảm ơn. Đó không phải là sự hỗn hào, mà là một nền văn hóa hiểu rằng ý tưởng không có tuổi tác. Ở Việt Nam, ngược lại, một câu “tôi làm thế này 20 năm rồi” có thể giết chết hàng chục cải tiến tiềm năng.
Thông điệp để suy ngẫm
Một công ty, một tổ chức – và rộng hơn là một quốc gia – sẽ không thể tiến xa nếu tài năng liên tục bị chôn vùi bởi cái bóng của cấp trên. Vấn đề không nằm ở nhân viên trẻ thiếu năng lực, mà ở người lãnh đạo thiếu khiêm nhường để lắng nghe. Khi cái tôi của một cá nhân đặt trên lợi ích tập thể, thất bại chỉ còn là vấn đề thời gian.
Câu hỏi dành cho bạn – với tư cách là một người đi làm trong môi trường công sở Việt Nam:
- Bạn có dám bảo vệ ý tưởng của mình đến cùng, hay chọn cách im lặng cho an toàn?
- Và nếu bạn đang ở vị trí lãnh đạo, bạn có đủ can đảm để gạt cái tôi sang một bên, để cho người trẻ một cơ hội chứng minh giá trị?
