Một trong những nghịch lý lớn nhất mà tôi quan sát thấy ở người Việt, đặc biệt là những người trẻ có học, là họ nghĩ rất nhiều nhưng lại nói rất ít. Họ có ý tưởng, có chính kiến, nhưng khi bước vào môi trường tập thể – lớp học, công ty, hay thậm chí trong gia đình – họ thường chọn cách im lặng. Không phải vì họ không có gì để nói. Mà vì họ sợ.
Họ sợ làm mất lòng. Sợ bị phản đối. Sợ bị đánh giá là “ngang”, là “thích thể hiện”. Sợ rằng nói ra sẽ kéo theo trách nhiệm. Và đôi khi, đơn giản là vì họ từng bị dập tắt một lần nào đó – trong một cuộc họp, một tiết học, một cuộc tranh luận mà người lớn không để họ nói hết câu.
Trong khi đó, ở những nền văn hóa mà tôi từng sống và làm việc – như Mỹ, Đức, Hà Lan – bạn không có quan điểm nghĩa là bạn không tồn tại trong cuộc chơi. Không phát biểu trong một cuộc họp nghĩa là bạn chưa đóng góp gì. Không phản biện trong lớp học nghĩa là bạn chưa suy nghĩ đủ sâu. Và không có lập trường rõ ràng nghĩa là bạn không đáng để người khác tôn trọng, dù bạn có thân thiện hay tài năng đến đâu.
Tôi từng gặp một bạn trẻ Việt Nam rất giỏi chuyên môn, nhưng cứ mỗi lần trình bày trước sếp nước ngoài thì bạn run rẩy, lúng túng, thậm chí nói sai những điều chính mình hiểu rất rõ. Sau vài lần như vậy, sếp không còn tin tưởng giao việc lớn cho bạn nữa. Không phải vì bạn ấy kém – mà vì bạn ấy không biết thể hiện mình.
Biểu lộ quan điểm không đồng nghĩa với tranh cãi. Nó càng không có nghĩa là phải nâng cao giọng, phải chứng minh mình đúng bằng mọi giá. Trong các nền văn hóa có tinh thần phản biện cao, người ta được dạy rằng: “You can disagree without being disagreeable” – bạn có thể không đồng ý, mà không cần trở nên khó chịu. Nói cách khác, bạn phản biện bằng lý trí, chứ không phải bằng cảm xúc.
Ở Việt Nam, người ta hay lầm lẫn giữa biểu lộ quan điểm và… hỗn láo. Con cái nói lại cha mẹ được xem là “cãi”. Nhân viên chất vấn sếp được cho là “bất kính”. Sinh viên phản biện thầy cô bị coi là “thiếu lễ phép”. Chính cái sự đánh đồng giữa lễ phép và phục tùng tuyệt đối này đã làm thui chột khả năng tư duy độc lập, làm nghèo đi tính sáng tạo, và bóp nghẹt tinh thần phản biện của rất nhiều người thông minh.
Trong xã hội hiện đại, nói ra không phải để thể hiện cái tôi, mà là để người khác hiểu bạn đang ở đâu. Đồng nghiệp cần biết bạn đang nghĩ gì để phối hợp. Sếp cần biết bạn hiểu gì để giao việc đúng. Đối tác cần thấy bạn có chính kiến để tôn trọng. Và bạn bè, gia đình, người thân cũng cần bạn nói lên suy nghĩ thật, để mối quan hệ không chỉ dựa vào đoán ý hay né tránh xung đột.
Tôi từng tham gia nhiều buổi họp tại các công ty Việt Nam, nơi cả phòng gần như im lặng khi sếp đưa ra kế hoạch. Nhưng sau khi họp xong, mọi người lại bàn tán rằng kế hoạch đó không khả thi. Điều lạ là… họ đều nhìn thấy vấn đề, nhưng không ai dám nói. Vì ai cũng nghĩ “không phải việc của mình”, hay “nói ra rồi lỡ sai thì sao”, hoặc “ý kiến mình có ai nghe đâu”. Cuối cùng, cả nhóm đi vào ngõ cụt – không phải vì thiếu năng lực, mà vì thiếu can đảm để lên tiếng.
Nhiều người Việt thông minh, sâu sắc, và thực sự có tư duy. Nhưng nếu họ không học được cách biểu lộ quan điểm một cách chín chắn, logic và thuyết phục, họ sẽ luôn bị người khác dẫn dắt, luôn phải làm theo cái mà mình không hoàn toàn tin tưởng. Tệ hơn nữa, họ sẽ cảm thấy bất mãn trong lòng nhưng không có cách nào thay đổi. Và lâu dần, họ mất đi chính mình.
Điều may mắn là: biểu lộ quan điểm không phải khả năng bẩm sinh. Đó là kỹ năng. Và đã là kỹ năng thì ai cũng có thể học được – nếu kiên trì rèn luyện.
Bắt đầu từ những điều nhỏ: Góp ý nhẹ nhàng trong một cuộc họp. Viết một email trình bày quan điểm logic, có dẫn chứng. Tham gia một buổi tranh luận – không phải để thắng, mà để quen với việc nói ra điều mình tin là đúng.
Quan trọng hơn hết: Hãy tập tách rời ý kiến với bản thân. Việc người khác không đồng ý với bạn, không có nghĩa là họ chê bạn. Việc bạn bị phản biện, không có nghĩa là bạn sai hoàn toàn. Một người trưởng thành là người dám nói ra điều mình nghĩ, nhưng cũng đủ bình tĩnh để lắng nghe phản hồi và điều chỉnh khi cần.
Trong một thế giới mà sự khác biệt là giá trị, không có chính kiến là điều nguy hiểm. Và ngược lại, người có khả năng trình bày quan điểm rõ ràng, chín chắn, hợp lý – dù là nói hay viết – luôn có chỗ đứng vững vàng. Vì người ta không chỉ nghe bạn nói cái gì, mà còn đánh giá bạn là ai qua cách bạn nói.Thể hiện quan điểm không phải để hơn thua. Mà là để được hiểu. Được nhìn nhận. Và được sống đúng với con người bạn – trong bất kỳ môi trường nào, từ công sở Việt Nam đến sân chơi toàn cầu.
