Trong những năm sống và làm việc tại Việt Nam, tôi gặp rất nhiều người thông minh, chăm chỉ, nhiệt huyết. Họ có hoài bão, có ước mơ, sẵn sàng làm việc đến kiệt sức để đạt được mục tiêu. Nhưng kỳ lạ là dù nỗ lực rất nhiều, kết quả họ thu về lại không tương xứng. Khi quan sát kỹ hơn, tôi nhận ra một điểm chung: họ thiếu tư duy hệ thống. Họ làm việc theo cảm hứng, giải quyết vấn đề theo kiểu “gặp đâu làm đó”, giống như đang xây nhà mà không có bản thiết kế.
Người Việt không thiếu sáng tạo, nhưng thường thiếu một cấu trúc để tổ chức sáng tạo ấy. Họ có thể nghĩ ra mười ý tưởng trong một giờ, nhưng không biết nên chọn cái nào, làm cái gì trước, làm thế nào để các bước đi ăn khớp với nhau. Kết quả là mọi thứ đan xen, chồng chéo, và cuối cùng là… rối. Khi rối, họ lại quay sang làm thêm nhiều việc hơn, như thể giải pháp cho một hệ thống lộn xộn là… tăng thêm khối lượng công việc.
Ở một số công ty Việt, tôi thấy quy trình làm việc được vẽ ra sau khi mọi việc đã xảy ra. Người ta hay nói “cứ làm đi đã, rồi điều chỉnh sau”. Điều đó không sai trong một số trường hợp khởi nghiệp nhanh, nhưng nếu trở thành thói quen, nó tạo ra một nền văn hóa phản ứng chứ không phải chủ động. Mọi người chỉ bắt đầu nghĩ đến quy trình, đến sự phối hợp khi rơi vào khủng hoảng hoặc khi bị khách hàng phàn nàn.
Một hệ thống tốt không nhất thiết phải phức tạp. Đôi khi, nó đơn giản là một bảng kế hoạch có ưu tiên rõ ràng. Nhưng nếu bạn không hình dung được toàn cảnh bức tranh công việc, bạn sẽ liên tục rơi vào trạng thái chữa cháy. Mỗi ngày đều gấp gáp, đều bận rộn, nhưng cảm giác không tiến lên được. Đây là một dạng luẩn quẩn mà nhiều người Việt mắc phải: họ không kém về năng lực cá nhân, nhưng thua ở khả năng tổ chức nguồn lực, kết nối các phần rời rạc thành một tổng thể có mục tiêu.
Tư duy thiếu hệ thống cũng thể hiện trong cách học và cách sống. Học để đối phó với kỳ thi, chứ không phải để kiến tạo tư duy dài hạn. Làm để xong việc, chứ không phải để xây một nền tảng phát triển. Sống để người khác hài lòng, hơn là sống với một chiến lược sống rõ ràng. Tất cả những điều đó làm cho năng lượng bị phân tán. Không có hệ thống nghĩa là không có định hướng. Không có định hướng, bạn sẽ mãi đi lòng vòng.
Một điều tôi học được từ các tổ chức toàn cầu là: hệ thống tốt không giết chết sự linh hoạt – nó là nền để bạn linh hoạt có trọng tâm. Khi mọi thứ được tổ chức hợp lý, bạn có nhiều thời gian hơn để sáng tạo. Khi mọi người trong một đội ngũ hiểu rõ ai làm gì, vì sao và lúc nào, sự hợp tác trở nên mượt mà. Sự chuyên nghiệp bắt đầu từ đó.
Người Việt không thiếu tố chất để thành công ở quy mô toàn cầu. Nhưng nếu không vượt qua được lối tư duy thiếu hệ thống, họ sẽ mãi dừng lại ở việc giỏi giải quyết vấn đề nhỏ mà không bao giờ làm chủ được những dự án lớn. Đôi khi, điều bạn cần không phải là thêm một kỹ năng nữa, mà là học cách kết nối những gì bạn đã có – theo một cấu trúc chặt chẽ, rõ ràng, có định hướng. Đó chính là bước đầu tiên để bước ra khỏi sự rối ren và tiến vào vùng phát triển bền vững.
