Là người nước ngoài đã sống và làm việc tại Việt Nam nhiều năm, tôi từng thắc mắc: Tại sao nhiều người trẻ ở đây rất thông minh, chăm chỉ, sáng tạo… nhưng khi vào môi trường cần thể hiện chính kiến, họ lại im lặng? Tại sao trong các cuộc họp, đa số gật đầu đồng ý, dù đôi mắt và gương mặt không hề đồng tình? Tại sao những phản biện thường chỉ diễn ra sau lưng, trong quán cà phê, chứ không phải trong phòng họp?
Câu trả lời dần hiện ra sau nhiều năm quan sát, làm việc và sống cùng người Việt: Nỗi sợ va chạm đã ăn sâu vào tiềm thức tập thể. Nó không chỉ là sự ngại ngần cá nhân, mà là một lối sống, một thói quen văn hoá được duy trì qua nhiều thế hệ.
Người Việt lớn lên trong một xã hội coi trọng sự hoà thuận, yên ổn, “dĩ hoà vi quý”. Trẻ con được dạy phải nghe lời người lớn, không được cãi, không được “nói leo”, không được phản bác. Trong môi trường học đường, phản biện thường bị xem là hỗn, là thiếu lễ phép. Trong gia đình, bày tỏ quan điểm khác với cha mẹ thường bị quy chụp là “cãi lời”, là “bất hiếu”. Những đứa trẻ ấy lớn lên, mang theo nỗi sợ vô hình: sợ bị đánh giá, sợ làm người khác khó chịu, sợ bị cô lập.
Khi bước vào công sở, họ tiếp tục im lặng. Không phải vì không có gì để nói, mà vì họ tin rằng: nói ra sẽ gây rắc rối. Tệ hơn, nói ra mà sai thì xấu hổ. Vì thế, họ chọn giải pháp an toàn: im lặng và làm theo. Dù trong lòng không đồng tình, dù thấy kế hoạch sai, họ vẫn gật đầu. Họ tự nhủ: “Không phải việc của mình.”
Tôi từng gặp một kỹ sư phần mềm rất giỏi. Cậu ta biết rõ sản phẩm đang có lỗi nghiêm trọng, nhưng vẫn không dám nói với sếp. Tôi hỏi tại sao. Cậu trả lời: “Em nói rồi, sếp không nghe đâu. Nói nữa lại bị ghét.” Tôi không trách cậu ấy. Tôi thấy thương. Vì tôi hiểu, hệ thống này đã đào tạo ra những người giỏi nhưng không dám lên tiếng.
Tôi từng làm việc với một nhóm người Việt và một nhóm người Israel. Sự khác biệt là trời và đất. Nhóm Israel tranh luận kịch liệt trong cuộc họp, cãi nhau tóe lửa, không ngại phản bác cả sếp. Nhưng khi ra khỏi phòng, họ vẫn vui vẻ uống bia cùng nhau. Ngược lại, nhóm Việt Nam thì nhẹ nhàng, ít nói, nhưng sau cuộc họp, lại thì thầm chê trách người khác sau lưng. Không ai nói trực diện. Không ai phản biện công khai. Kết quả là vấn đề không được giải quyết triệt để, sự tin tưởng trong đội nhóm cũng không thật sự tồn tại.
Phản biện không phải là chống đối. Thể hiện chính mình không có nghĩa là kiêu ngạo. Va chạm trong ý tưởng không làm ta mất mặt, mà chính là cách để ta lớn lên. Người Việt thường sợ va chạm vì nhầm lẫn giữa tranh luận và cãi nhau, giữa phản biện và xúc phạm. Nhưng trên thế giới, phản biện là kỹ năng sống còn trong môi trường chuyên nghiệp. Không ai thuê bạn về chỉ để gật đầu. Họ thuê bạn để đưa ra ý tưởng, để chất vấn cái sai, để tạo ra giá trị.
Người Việt cần học cách nói “Tôi không đồng ý” mà không thấy có lỗi. Cần học cách bảo vệ quan điểm mà không sợ bị ghét. Cần hiểu rằng: sự khác biệt không phá hoại tập thể, mà giúp tập thể trưởng thành. Trong môi trường toàn cầu, ai không dám nói, không dám thể hiện, sẽ bị loại.
Một thế giới mới đang mở ra – nơi mỗi cá nhân cần biết mình là ai, tin vào điều gì, và dám thể hiện điều đó một cách văn minh, thẳng thắn, hợp tác. Người Việt có đủ thông minh, đủ tinh tế để học điều này. Nhưng phải bắt đầu bằng một điều rất giản dị: Dám nói.
Vì nếu bạn không nói ra điều bạn nghĩ, đừng trách người khác không hiểu bạn. Và nếu bạn không đứng lên vì điều bạn tin, bạn sẽ sống cuộc đời theo điều người khác chọn.
