Tôi từng sống và làm việc tại Việt Nam hơn 7 năm, cộng tác cùng các doanh nghiệp từ Hà Nội tới Sài Gòn, từ những start-up non trẻ đến các tập đoàn gia đình đã tồn tại cả thập kỷ. Tôi gặp những người Việt cực kỳ thông minh, sáng tạo, làm việc như vắt kiệt bản thân. Nhưng tôi cũng gặp một điều lặp lại đến mức ám ảnh: một kiểu tư duy ngắn hạn, không chỉ trong kinh doanh mà cả trong đời sống.
Tư duy ngắn hạn là gì? Là khi người ta nghĩ đến tuần này, tháng này, cùng lắm là quý này – nhưng rất hiếm khi đặt câu hỏi: “Ba năm tới tôi muốn trở thành ai?” hoặc “Thị trường này sẽ ra sao trong 5 năm nữa?”.
Ở Việt Nam, tôi thấy rất nhiều người có tài nhưng không xây được sự nghiệp bền vững. Họ chạy theo trào lưu, theo mốt, mở quán ăn theo kiểu bạn bè rủ rê, đầu tư theo lời mách nước, kinh doanh như đánh bạc – trúng thì vỗ ngực, lỗ thì… mở cái khác. Không có chiến lược, không có tích lũy tri thức, không có bản đồ tư duy dài hạn. Tất cả như một chuỗi phản ứng nhanh – sống vội, làm nhanh, kiếm tiền nhanh, rồi mất nhanh.
Một chủ quán cà phê ở Hà Nội từng khoe với tôi rằng chỉ trong ba tháng đã hòa vốn, tháng thứ tư lời gấp đôi vốn đầu tư. Tôi hỏi tiếp: “Anh có kế hoạch gì để quán duy trì sau hai năm?”. Anh lắc đầu: “Còn xa quá, chưa nghĩ tới. Giờ cứ làm đã.” Một năm sau, quán anh đóng cửa. Không phải vì đồ uống dở, mà vì không có khách trung thành, không biết cách duy trì đội ngũ, không có hệ thống quản lý. Anh quá tập trung vào lời nhanh, mà quên mất giá trị lâu dài.
Người Việt, theo quan sát của tôi, thường rất giỏi “xử lý tình huống”. Các bạn phản ứng nhanh, xoay trở tốt, khéo léo trong mối quan hệ. Nhưng khi bước vào một cuộc chơi lớn hơn – nơi cần hoạch định, kiên trì, chiến lược và kiên nhẫn – thì lại hụt hơi. Vì sao? Vì ngay từ nhỏ, tư duy dài hạn không được dạy. Trẻ em học để thi, không học để hiểu. Sinh viên chọn ngành vì điểm, không vì đam mê. Người trưởng thành chọn việc vì lương, không vì tầm nhìn. Mọi quyết định đều bị ép vào khuôn khổ của sự gấp gáp: “Cái gì giúp tôi có lợi nhanh nhất?”
Và khi đã quen với lối tư duy đó, người ta ngại đầu tư. Không phải đầu tư tiền – mà là đầu tư thời gian, chất xám, và cả sự kiên nhẫn. Tôi từng đề xuất với một nhóm khởi nghiệp trẻ xây dựng lộ trình sản phẩm 12 tháng với từng giai đoạn thử nghiệm, đánh giá, cải tiến. Họ gật đầu, nhưng hai tháng sau đã bỏ giữa chừng. Họ bảo: “Khách chưa thấy đông, doanh thu chưa tăng, chắc không hợp thị trường.”
Nhưng làm sao bạn biết thị trường hợp hay không nếu chưa kiên trì tới tháng thứ 6? Làm sao có kết quả đột phá nếu bạn không đủ dài hơi để đi hết chặng đường?
Một trong những điều tôi học được khi làm việc với người Nhật, người Đức và cả người Hàn Quốc là: người thành công không phải người giỏi nhất – mà là người đủ kiên định với một hướng đi đủ lâu. Họ không vội. Họ tính đường xa. Họ nghĩ đến thế hệ kế tiếp. Và đó là lý do họ làm nên những tập đoàn trăm năm tuổi.
Tư duy ngắn hạn khiến người ta chỉ sống ở bề mặt. Bạn có thể thành công trong vài tháng, vài năm – nhưng không thể xây dựng một điều gì đó thực sự có chiều sâu. Cuộc sống không phải đường chạy nước rút. Nó là đường chạy marathon. Và nếu bạn cứ sống như đang đua 100m, bạn sẽ kiệt sức giữa chừng.
Tôi không phủ nhận rằng môi trường xã hội, chính trị, và kinh tế ở Việt Nam đôi khi khiến người ta khó nghĩ dài. Nhưng đó không thể là lý do để ta mãi mãi sống trong cái vòng lặp ngắn ngủi. Bạn có thể bắt đầu từ những câu hỏi rất đơn giản:
- Ba năm tới, tôi muốn làm chủ điều gì?
- Tôi đang xây cái gì: một cơ hội kiếm tiền, hay một sự nghiệp?
- Nếu thất bại sau hai năm, tôi sẽ học được gì để tái lập?
Bạn không cần phải nghĩ xa 20 năm như người Nhật. Nhưng nếu bạn có thể nhìn xa hơn 3 tháng, bạn đã khác với phần lớn đám đông rồi.
Hãy nhớ: Tư duy ngắn hạn là con dao hai lưỡi. Nó khiến bạn phản ứng nhanh, nhưng cũng khiến bạn không bao giờ chạm tới chiều sâu. Bạn chỉ sống với ngọn lửa bùng cháy tạm thời – chứ không phải ánh sáng âm ỉ nhưng bền vững của một tầm nhìn dài hạn.
Và trong thế giới này, người có ánh sáng bền bỉ mới là người ở lại lâu nhất.
